عرقیات گیاهی، یک انتخاب مناسب

اشکال مورد استفاده­ی گیاهان دارویی

عصاره ها، دمکرده ها یا چای گیاهی، جوشانده ها، خیسانده ها، افشره ها و شیره، شربت ها، تنتور و عرقیات، در اصل راهی برای به دست آوردن اسانس گیاهان است. اسانس همان ماده­ ی موثر درمانی گیاه است. اسانس ها، ترکیبات معطری هستند که در اندام های مختلف گیاهان یافت می شوند. فرایند عرق گیری یا تقطیر مهم ترین روش استحصال اسانس است اسانس ها قابل حل در آب نیستند و به شکل روغن های سبک در بین مولکول های آب قرار می گیرند. استفاده­ ی مستقیم از اسانس ها عملا ممکن نیست چراکه در صورت استعمال موضعی ایجاد تاول کرده و در صورت خورده شدن، مخاط دهان را  از بین برده و زخم هایی را در دهان و دستگاه گوارشی ایجاد می کنند.

در بسیاری از کتاب های مرجع، ابداع روش تولید عرقیات گیاهان معطر به ایرانیان نسبت داده شده و به طور صریح به ابن­ سینا اشاره می شود. دراین کتابها گفته شده که او اولین کسی بوده که با تقطیر گیاهان، اسانس آن­ها را گرفته و در ساخت داروها از آن­ها استفاده می ­کرده است.

چرا فرآوری گیاهان دارویی

 از نظر خواص دارویی و درمانی، هر خاصیتی که برای اسانس گیاهان دارویی اثبات شده است، برای عرق آن گیاه هم وجود دارد. روش های مختلفی برای مصرف گیاهان دارویی موجود است اما چرا خود گیاه را مستقیما بدون هیچ فرآوری و فرایند اضافی مصرف نکنیم؟

• یکی از دلایل، عدم دسترسی به گیاهان دارویی تازه در تمام طول سال و در نقاط مختلف جغرافیایی است.
• در بسیاری از مواقع به ماده­ ی خاصی از یک گیاه نیاز داریم و استفاده از کل آن گیاه مناسب نیست.
• برخی از گیاهان تنها در فصل خاصی از سال به عمل می آیند و آن­ها را به شکل تازه نمی توان به مدت طولانی نگهداری کرد؛ چرا که علاوه بر از دست دادن خواص درمانی احتمال فسادپذیری گیاه تازه نیز بسیار است.
• یکی دیگر از دلایل عدم استفاد از گیاه تازه، نامشخص بودن دوز درمانی آن­ها و پایین بودن درصد اسانس گیاهان است. باتوجه به دلایلی که ذکر شد، با روش های مختلف فرآوری گیاهان دارویی که یکی از مهم ترین آن_­ها عرق­ گیری است، گیاه را فرآوری می کنند تا همیشه در دسترس، قابل استفاده و مقدار مصرف آن مشخص باشد.

روش های تقطیر

سه نوع تقطیر (عرق گیری) وجود دارد که هر کدام در شرایط خاص و بسته به نوع و حالت گیاه، مورد استفاده قرار می­گیرند.

• روش تقطیر با آب: در مورد گیاهانی به کار برده می شود. زمان فرایند، مقدار گیاه و آب موردنیاز برای هر گیاه، در کیفیت، عطر، طعم و مقدار اسانس موجود، در عرق تاثیر فراوانی دارد.
• تقطیر با بخار مستقیم: در مورد گیاهان تازه­ ی اسانس دار به کار می رود. گیاه آماده­ ی تقطیر وارد دستگاه می شود و به جای قرار دادن در آب، در داخل سبد مخصوص ریخته می شود. چون گیاه تازه مقدار قابل توجهی آب دارد بدون اضافه کردن آب، بخار را با فشار از میان گیاه عبور می دهند و پس از فرایند تبرید، عرق به دست می­آید.
• روش تقطیر با آب و بخار:  گیاهان خشک یا تازه را در داخل آب قرار داده، سپس جریان بخار را از داخل مواد خیس شده عبور می دهند. در این روش نیز بخار حاصله در دستگاه مبرد یا سرد کن به مایع تبدیل می شود و عرق به دست می­آید. در این روش، مخزنی که گیاه در آن ریخته شده در معرض حرارت مستقیم قرار نمی گیرد و تنها توسط بخارآب گرم می شود. در این فرایند، احتمال از دست رفتن مواد موثر یا تغییر ماهیت اسانس گیاه کمتر است و پرکاربردترین روش تقطیر است. به این روش، روش صنعتی تقطیر نیز گفته می شود چرا که احتیاج به تجهیزات بیشتر و پرهزینه تری دارد.

عرق گیری

قسمت های مورد استفاده در افرایند تولید عرقیات شامل گل، هسته، برگ، پوست، چوب، میوه و صمغ­ هاست که در هر گیاه متفاوت است. در استحصال عرق عملا مواد موثر گیاه جمع آوری می شود؛ بنابراین خواص ماهوی گیاه از جمله سردی و گرمی، طبع خشک یا تر و دیگر خواص درمانی گیاه در عرق نیز موجود است.

مزیت استفاده از عرقیات گیاهی

استفاده از عرق نسبت به دیگر روش های استعمال گیاهان و استفاده از خواص آن ها، رایج ­تر است. استفاده از عرقیات دردسر چندانی ندارد. نیازی به پاک کردن گیاه، خشک کردن، دم کردن و … ندارد. مقدار اسانس در عرقیات مشخص است، عملا دوز دارویی در آن ها رعایت می شود، چون به اندازه ی کافی رقیق است، ایجاد التهاب نمی کند و نسبت به دیگر روش های اسانس گیری محصول خوش طعم تری حاصل می شود.

در اکثر روش های استحصال اسانس جز تقطیر، مواد افزودنی وجود دارد مثل حلال های روغنی و الکلی که معمولا غیر خوراکی و تنها برای استعمال خارجی مناسب هستند. اما در عرقیات تنها اسانس محلول درآب وجود دارد و هیچ ماده ی مضر یا شیمیایی و نگهدارنده وجود ندارد. مزیت دیگر عرقیات نسبت به جوشانده ها و دمنوش ها این است که فرایند های آماده سازی در کارخانه و تحت نظر سازمان های نظارتی از جمله اداره­ی نظارت بر مواد غذایی، سازمان غذا و دارو، اداره ی استاندارد و در محیطی بهداشتی است، برای همین احتمال وجود آلودگی بسیار پایین است و به دلیل این که قسمت های گیاهی مغذی برای میکروبها در عرق حذف شده، محیط چندان مناسبی برای رشد باکتریها و قارچ ها نیست. علاوه بر تمام آن چه گغته شد، عرقیات صنعتی پاستوریزه هم می شوند و احتمال فسادپذیری به صفر نزدیک است.

در انتخاب عرقیات باید نکاتی را مدنظر قرار داد:

• بهتر است عرقیات توسط یک فرد متخصص در حوزه ی گیاهان دارویی مثلا عطارها، پزشکان و حکمای طب سنتی تجویز شود. در صورتی که خودتان عرقیات گیاهی را انتخاب کنید، بهتر است با مطالعه در مورد آن گیاه، طبیعت (سردی و گرمی / خشکی و تری) آن را مدنظر قرار دهید و بر این اساس انتخاب بهتری داشته باشید.
• تند و بیش از حد معطر بودن عرق، دلیلی بر کیفیت بالاتر آن نیست. مقدار ماده ی موثر لازم به عنوان دوز درمانی به صورت استاندارد درآمده و در عرقیات تولیدشده توسط تولیدکنندگان معتبر این میزان در آزمایشگاههای مجهز مورد سنجش قرار می گیرد تا کم یا زیادتر از حدود لازم نباشد ، چرا که اگر بیش از حد باشد می تواند عوارض ایجاد کند و اگر کمتر از حد علمی تعیین شده باشد، کم خاصیت است.
• به بسته بندی عرقیات توجه کنید، چرا که اسانس گیاهان معمولا قرار است و اگر ظرف درست پلمپ نشده باشد احتمالا اسانس آن از دست رفته و خواص درمانی کمتری دارد. پس از استفاده، در ظرف عرقیات را ببندید و در مکان خنک نگهداری کنید.
• الزامی بر نگهداری عرقیات در یخچال وجود ندارد ولی نگهداری در یخچال در ظرف در بسته مشکلی ایجاد نمی کند، تنها از یخ زدگی عرقیات جلوگیری کنید.
• شفافیت عرق نکته ی مهم دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد. سعی کنید از عرقیات کدر و رنگی استفاده نکنید. تولید کننده های معتبر معمولا محصول را در ظرف های شفاف بسته بندی می کنند که شفافیت و بی رنگی عرق داخل ظرف مشخص باشد.
• مقدرا مصرف عرقیات برای افراد مختلف متفاوت است، اگر در مورد یک عرق مقدار مصرف برای اطفال ذکر نشده، میزان مصرف برای دو تا پنج سال، یک چهارم، برای پنج تا ده سال یک سوم و برای ده تا پانزده سال نصف بزرگسالان است.

مهرداد گلابکش افشار

مدیر تحقیق و توسعه گلاب افشار

by